Sonsuzluq

 AMH testi və qiymətləndirilməsi

AMH (anti-müllerian hormon) qadın və kişi orqanizmində olan qlikoprotein strukturlu bir maddədir. Transforming growth β (TGF-β) ailəsinin bir üzvüdür. Müxtəlif funksiyalarının olmasına baxmayaraq başlıca funksiyası cinsiyyəti fərqləndirməsidir. Adı da elə buradan gəlir.

"Anti-müllerian" sözünün mənası: Müller- "əleyhinə" deməkdir. Müller kanalı (paramezonefrik kanal) dişi döldə boru, uşaqlıq və uşaqlıq yolunun yaranmasını təmin edən kanaldır. Mayalanma və hamiləlik nəticəsində kişi döldə meydana gələrsə testislərdən anti-müllerian hormon ifraz olunaraq bu kanalın inkişafına mane olur. Yəni kişilərin ana bətnində inkişafı zamanı uşaqlıq, yumurtalıq və boru kimi qadın orqanlarının inkişaf etməməsini bu hormon təmin edir. AMH-nin adı bu vəzifəsinə əsaslanaraq qoyulmuşdur. Müllerian inhibiting substance (MIS) və ya Müllerian inhibiting Factor (MIF) olaraq da adlandırılır. Müller kanalını ilk tərif edən elm xadimi: Yohannes Peter Müllerdir.
AMH ana bətnində oğlan uşağının inkişafı müddətində testis əzələsindəki sertoli hüceyrələrindən ifraz olunaraq müller kanalının inkişafına mane olur. Əgər ana bətnindəki körpə qız isə testis toxuması olmadığı üçün AMH bu şəkildə ifraz olunmur və müller kanalı (uşaqlıq, uşaqlıq ağzı, boru, uşaqlıq yolunun üst hissə) inkişaf edir.
Qadınlarda Anti-müllerian hormonun ifrazı ana bətnində 36-ci həftədə ikən yumurtalıqlarda qranülosa hüceyrələrində başlayır və doğumdan sonra da menopauzaya girənə qədər davam edir. Qadınlarda AMH səviyyəsi kişilərə görə həyat boyu daha aşağıdır. Qadınlarda ifraz olunan AMH-ın vəzifə follikul seçimini təmzimləyir. Qadınlarda ovulyasiya dövrü ərzində kiçik preantral baramalar böyüyərək antral baramalara çevrilir və yumurtlama meydana gəlir, bu mərhələlərdəki sürəti və seçmə qabiliyyəti AMH təmin edir.
Qadınlarda AMH yumurtalıqlarda yerləşən follikullarda ifraz olunur. Follikullar yumurta hüceyrəsi daşıyan kisəciklərdir. Kiçik follikullarda granülosa hüceyrələrindən AMH ifraz oluna bilir. Böyük follikullarda və atreziyaya məruz qalan follikullarda AMH ifraz edilməz. Qadınlarda doğumdan menopauzaya qədər AMH ifrazı davam edir.

AMH normal dəyəri neçə olmalıdır?

Əslində qadınlarda antimüllarian hormon normal qan dəyərində nə qədər qəbul edilməsi lazım olduğu barədə bir mənalı fikir birliyi olmasa da ümumi olaraq 1-3 ng/dl arası (bəzi tədqiqatçılara görə 2-4 ng/dl arası) normal qəbul edilir. 1 ng/dl altındakı dəyərlər yumurtalıq ehtiyatının azaldığını göstərir.

AMH testi nə zaman və necə edilir?

AMH qadın orqanizmi tsiklərində (menstruasiya və ovulyasiya dövrü)  və fərqli tsikllər arasında dəyişiklik göstərmir. Yəni  menstruasiya neçənci günündə təhlil edilərsə edilsin oxşar dəyərlər əldə edilir, bu səbəblə digər yumurtalıq ehtiyat təhlilləri kimi aybaşının 3-ci günü baxılması şərt deyil. Aybaşı qan sızması olan və ya olmayan hər dövrdə təhlil etmək olar. Təhlilin ac və ya tox qarnına keçirilməsinin fərqi yoxdur. AMH dəyəri ölçümü digər qan analizləri ilə eyni şəkildə qoldakı damarlardan alınan qan ilə qısa müddət ərzində həyata keçirilir.

Hamiləlik (hamiləlik) dövründə AMH dəyəri:

Hamiləlikdə və zahılıq dövründə AMH səviyyələrində əhəmiyyətli bir dəyişiklik görülməmişdir və hamilə olmayan qadınlarınla oxşardır. Ancaq günümüzdə hamiləliyin təqibində və ya idarəçiliyində AMH dəyərlərinin istifadə sahəsi yoxdur.

Sonsuzluq, yumurtalıq tutumu (yumurtalıq rezervi) və AMH:

AMH hormonu qadınlarda əsas yumurtalıq tutumu (yumurtalıq ehtiyatı) qiymətləndirilməsi məqsədilə istifadə edilir. Burada məqsəd qadının hamilə qala bilməsi üçün hormonal səviyyəsinin, yumurta yarada bilmə qabiliyyətinin yetərli olmasının araşdırılması və ya hamilə qala bilməsi üçün dərman və ya süni mayalanma kimi müalicələrin müvəffəqiyyət nisbətinin nəzərdə tutulmasıdır.

AMH-nin yumurtalıq ehtiyatı müəyyənləşdirilməsində FSH, E2 (estrogen), İnhibin-B kimi hormonlara görə çox daha etibarlı olduğu müəyyən edilmişdir. AMH dəyəri yumurtalıqlarda kiçik antral folkulların sayı ilə mütənasibdir, bu səbəblə yumurtalıqlarda primordial follikul tutumunu çox yaxşı əks etdirir. Yumurtalıq ehtiyatını müəyyənləşdirmək baxımından AMH-yə ən yaxın üsul, antral follikul siyahıya alma kimi üsul görünür. Yaş irəliləməsi ilə birlikdə primordial follikul sayı və AMH dəyəri getdikcə azalır, menopauzadan sonra müəyyən edilməyəcək səviyyəyə gəlir. AMH-nin günümüzdə digər hormon testləri ölçülərinə görə çatışmazlığı nisbətən daha bahalı olması və hər xəstəxanada edilməməsidir. İrəliləyən zamanlarda maya dəyəri aşağı düşəcəkdir və genişlənəcəkdir.

AMH hormonun istifadə edilə digər hallar:

→ Yumurtalıq tutumunun (yumurtalıq ehtiyatının) qiymətləndirilməsində
→ Erkən menopauza və menopauza diaqnozunu qoymaq üçün
→ Bir qadının neçə yaşında menopauza girəcəyini əvvəlcədən bilmək üçün
→ Yumurtalıqla bağlı bir əməliyyat sonrası yumurtalıqda zədənin müəyyən edilməsi məqsədilə
→ Kimyaterapiya və ya radioterapiya sonrası yumurtalıqda zədənin müəyyən edilməsi məqsədilə
→ Erkən və gecikmiş pubertat diaqnozunun qoyulması məqsədi ilə

→ Polikistoz yumurtalıq diaqnozunun qoyulması məqsədi ilə (PKOS xəstələrində AMH dəyəri 2-3 dəfə yüksəkdir).
→ Sonsuzluğun müalicələrində OHSS riskini proqnozlaşdırmaq məqsədilə
→ Sonsuzluq müalicəsi və süni mayalanma müalicələrində uğur şansını müəyyənləşdirmək məqsədilə (AMH səviyyəsi yüksək olan xəstələrdə süni mayalanma uğuru daha çox olmuşdur).
 → Yumurtalıq şişinin tanınmasında 
→ Kişilərdə sertoli hüceyrələri və sperma istehsalı funksiyası haqqında məlumat almaq məqsədilə
 → AMH-nin müllerian kanal və bundan inkişaf edən uşaqlıq (uterus), uşaqlıq ağzı (serviks), boru (tuba) və yumurtalıq  kimi toxumaların inkişafının kişilərdə preventiv təsiri bu orqanlarla bağlı endometrioz, adenomoz və bəzi xərçənglərin müalicəsində gələcəkdə istifadə edilə bilməsi düşündürür. Bu barədə araşdırmalar aparılır. 

AMH səviyyəsini yüksəltmək və müalicəsi mümkündürmü?

Xəstələr tərəfindən tez-tez verilən suallardan biridir. Yumurtalıq ehtiyatı, yəni yumurtalıq tutumu qiymətləndirilməsində istifadə edilən digər hormonlar kimi AMH-də yumurtalıqların qadının yaşının irəliləməsi və digər amillərə bağlı olaraq dəyişən tutumu haqqında məlumat verir və bu səbəblə xəstənin yaşını cavanlaşdırmaq mümkün deyilsə, bu cür hormon dəyərlərinin yüksəldilməsi, düzəldilməsi də mümkün deyildir. Bu səbəblə xəstələrin AMH və ya FSH qiymətlərini düzəltmək məqsədilə lazımsız bitkilər, otlar, çaylar arxasınca qaçılmamalı, bunlara vaxt itirməməsi lazımdır. Sonsuzluğun müalicəsində vaxt çox dəyərlidir, ötən aylar illər xəstənin əleyhinə işləyir. Bu səbəbdən lazımsız və zərərli ola biləcək təkliflərlə vaxt itirmək əvəzinə işin mütəxəssisi həkimlər tərəfindən təklifl edilən müalicə variantları vaxt itirmədən tətbiq edilməlidir.

Menopauza yaşını təxmin etmədə AMH dəyəri:

Bu mövzuda aparılan bəzi araşdırmalar bir qadının menopauzaya neçə yaşında girəcəyini təxmin etmək məsələsində gənc yaşlarda baxılan AMH dəyərinin qüvvətli fikir verə biləcəyini göstərmişdir. (mənbə 1, mənbə 2)